بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحيمِ
از نظر دین مبین اسلام، روح دین همان اخلاق است. خداوند با پولدار بودن مخالف نیست به هیچ وجه. چرا مخالف نیست؟ چون خود او است که می‌دهد. برای اینکه ثروت و پول را خود او می‌دهد. چیزی را که خودش می‌دهد مخالفتی با آن نیست. ثروت بی‌سقف مانند ثروت قارون را هم خودش می‌دهد. منتها آنچه که خداوند با آن مخالف است سه مسأله اخلاقی است. خداوند با اسراف و اشرافی‌گری و بخل مخالف است که هر دو زاییده ثروت است. بنابراین اگر ثروت به این سه ویژگی منجر نشود اشکالی ندارد. کما اینکه آقا امیرالمؤمنین ثروتمند بود.
پس روح دین، اخلاق است. نماز خواندن، وظیفه شرعی ما است. نمازی که توأمان با اخلاق باشد خداوند در سوره عنکبوت آیه 45 می فرماید: (" تَنْهى‏ عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْكَرِ؛ نماز (انسان را) از زشتیها و گناه بازمی‌دارد") را با خود دارد. یعنی تا زمانی که به آنجا نرسد آن نمازی نیست که خدا می‌خواهد. این همان چیزی است که ما می‌خوانیم و خدا هم لطف می‌کند با این نماز، ما را به جهنم نمی‌فرستد. این نمازهایی که من و شما می‌خوانیم فقط مُؤَمِّن از عذاب است. اما اینکه چقدر از بهشت را با این نماز کسب می‌کنیم می‌رویم و می‌بینیم. مطمئن هم هستیم که بهشتی هستیم. از ما طلبکارتر نسبت به خداوند وجود ندارد. پس روح دین، اخلاق است و جامعه ما، عاری از این روح است.
امیرالمؤمنین فرموده‌اند: "عِنوَانُ صَحیفَةِ المُؤمِنِ حُسنُ الأَخلَاقِ؛ شاخصه اهل ایمان، اخلاق است." اگر می-خواهید اهل ایمان را بشناسید ببینید اخلاق او چگونه است. ما باید مسلمان باشیم یا اهل ایمان؟ آن چیزی که قرآن گفته است این است که باید مؤمن باشیم. چون فرموده‌اند که اهل ایمان وارد بهشت می‌شوند. اما چیزی که به ما کمک می‌کند این ایمان را تقویت بکنیم حسن خلق است. کلاس تقویتی ایمان، حسن خلق است. "قَالَ رَسُولُ اللهِ: لَمَّا خَلَقَ اللهُ الإیمَانَ؛ حضرت رسول (ص) فرمودند: زمانی که خداوند ایمان را به عنوان یک موجود خلق کرد (تا در قلوب اهل آن، آن را نازل کند)" ... پس ایمان هم مخلوق خدا است. خلق‌شده به دست خدا است. نه اینکه اقتراحی باشد. خداوند ایمان را خلق کرده است و آن را در بین افرادی که لایق آن هستند قرار داده است. پس از آن، ایمان با خدا صحبت کرده است و گفته است: "اَللَّهُمَّ قَوِّنِی؛ خداوندا! من را تقویت کن." یعنی به خداوند عرض کرده اند: عامل تقویت من چیست؟
شما وقتی می‌خواهید از تلویزیون، تصویر بگیرید یک عامل تقویتی برای آن می‌گذارید تا تصویرش بهتر دیده شود. این ایمان هم به خداوند عرض می‌کند: عامل تقویت من چیست؟ من با چه چیزی رشد پیدا می-کنم؟ به خدا گفت: من را تقویت کن و یک موجود تقویتی در کنار من قرار داده است. خدا هم ایمان را تقویت کرده است ولی نه با نماز شب. بلکه: "فَقَوَّاهُ بِحُسنِ الخُلقِ وَ السَّخَاءِ؛ بوسیله حسن خلق و سخاوت، ایمان را تقویت نمود." با این دو چیز است که ایمان تقویت می‌شود. با این دو چیز است که نماز، نماز می‌شود. با این دو چیز است که حج، حج می‌شود. با این دو چیز است که روزه، روزه می‌شود. با این دو چیز است که نماز شب، نماز شب می‌شود.
چهارمین ویژگی که برای حسن خلق بیان می‌کنند این است که عزت انسان در گرو حسن خلق است. این را عزیزترین شخصیت زیر این گنبد خضراء بیان می‌کنند. وجود نازنین حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام فرموده است: "رُبَّ عَزِيزٍ أَذَلَّهُ خُلُقُهُ وَ ذَلِيلٌ أَعَزَّهُ خُلُقُهُ؛ چه بسا انسان‌های با حسب و نسب و با موقعیت در جامعه باشند ولی به خاطر بداخلاقیشان، ذلیل و خوار بشوند." ولی آدم‌های بی‌موقعیتی هستند که به خاطر اخلاقشان، عزیز می‌شوند. یعنی اگر بخواهید عزیز شوید لازم نیست که پول خرج کنید. بلکه کافی است که حسن خلق داشته باشید. دیگر مردم از شما سؤال نمی‌کنند که پسر چه کسی هستید و از کدام طایفه هستید و چه حسب و نسبی دارید و حساب بانکی شما چیست.
پنجمین نتیجه از نتایج حسن خلق این است که امیرالمؤمنین علی علیه السلام می‌فرماید: حسن خلق، بهترین روزی و تقسیم الهی است. "قَالَ عَلِیٌّ عَلَیهِ السَّلَامُ: حُسْنُ الْخُلُقِ مِنْ أَفْضَلِ الْقِسَمِ؛ امام علی (ع) فرمودند: از بهترین تقسیمات الهی، حسن خلق است."
ششمین ویژگی آن، اخروی است. سه حدیث در رابطه با میزان ذکر می کنیم. میزان، یک عدد نیست. چند تا است چون در سوره مبارکه انبیاء آیه 47 می‌فرماید: (" وَ نَضَعُ الْمَوازينَ الْقِسْطَ؛ ما ترازوهای عدل را در روز قیامت برپا می‌کنیم") اما کارکرد میزان چیست؟ به تعبیر من، اداره استاندارد خدا است. نماز و روزه و همه اعمال را در آن می‌گذارند و محک می‌زنند که درست است یا نه. این را با چه چیزی درک می‌کنند؟ برای انسانها است وگرنه خدا که از اول می‌داند. همه چیز را با میزان درک می‌کنند.

حضرت داود یکی از پیامبران خدا است. از آن پیامبرانی است که با خدا سَر و سِرّ دارد علی رغم اینکه اولو العزم هم نبوده است. خدا با جناب داود خیلی صحبت کرده است. در بحث‌های معاد این روایت را ذکر کردیم که جناب داود از خدا می‌خواهد که میزان را به او نشان بدهند. عرض می‌کند: خدایا! این میزان را به من نشان بده تا ببینم این میزان الأعمال که می‌گویند چیست. در عالم مکاشفه، قیامت را دید. میزان را هم دید. دید یک حقیقتی است شبیه ترازو. دو کفه دارد. قطر هر کفه به اندازه شرق تا غرب عالم است. وقتی این را دید بی‌هوش شد. وقتی به هوش آمد گفت: خدایا! چه کسی می‌خواهد این را پر کند؟
روایت اول: یکی از چیزهایی که آن را پر می‌کند چیست؟ "قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ: أَوَّلُ مَا يُوضَعُ فِي مِيزَانِ الْعَبْدِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ حُسْنُ خُلُقِهِ؛ حضرت رسول (ص) فرمودند: اولین چیزی را که در میزان اعمال بندگان در روز قیامت قرار می‌دهند حسن خلق آن‌ها است."
روایت دوم: پیامبر فرمود: نه تنها اولین چیزی است که محاسبه می‌شود و در میزان قرار می‌گیرد بلکه برترین هم هست. یعنی حسن خلق را که بریزند سنگین می‌شود. " قَالَ رَسُولُ اللَّهِ: مَا يُوضَعُ فِي مِيزَانِ امْرِئٍ يَوْمَ الْقِيَامَةِ أَفْضَلُ مِنْ حُسْنِ الْخُلُقِ؛ حضرت رسول (ص) فرمودند: برتر از حسن خلق، چیزی در میزان عمل بندگان نیست."
روایت سوم: وقتی که حسن خلق را بریزند میزان، سنگین و پر می‌شود. باز هم از وجود نازنین ختمی-مرتبت است که فرمود: "مَا مِنْ شَيْ‏ءٍ أَثْقَلَ فِي الْمِيزَانِ مِنْ خُلُقٍ حَسَنٍ؛ سنگین‌تر از اخلاق خوش در میزان، چیزی نیست." یعنی آن شرق و غرب را حسن خلق پر می‌کند میزان را سنگین می‌کند. نماز را بالا می‌برد.
هفتمین و هشتمین و نهمین ویژگی حسن خلق: ما به این سه ویژگی اصلا توجه نمی‌کنیم. آیا می‌دانید که محبوب‌ترین شما نزد رسول خدا چه کسی است؟ "قَالَ رَسُولُ اللَّهِ: إِنَّ أَحَبَّكُمْ إِلَيَّ، وَ أَقْرَبَكُمْ مِنِّي يَوْمَ الْقِيَامَةِ مَجْلِساً أَحْسَنُكُمْ خُلُقاً؛ حضرت رسول (ص) فرمودند: محبوب‌ترین شما نزد من و نزدیک‌ترین شما در روز قیامت به من (نه نمازخوان‌ها هستند و نه جهادگران و نه روزه‌بگیرها) خوش خلق‌ترین شما هستند." ما فقط می‌گوییم: خدایا! شفاعت پیغمبر را شامل حال ما بکن. خدایا! زیارت پیغمبر را هم نصیب ما بگردان. همه همین را می-گوییم. می‌گوییم: خدایا! عنایت پیغمبر را شامل حال ما بکن. اما هیچ وقت نگفته‌ایم که خدایا! ما را شبیه به پیغمبر بکن. فقط می‌خواهم بگیریم ولی خدا از ما چیزی نخواهد. هم شفاعت را می‌خواهیم و هم زیارت را و هم عنایت را ولی خدا از ما نباید چیزی بخواهد. پیامبر می‌فرماید: "إِنَّ أَشْبَهَكُمْ بِي أَحْسَنُكُمْ خُلُقاً؛ شبیه‌ترین شما به من، خوش‌اخلاق‌ترین شما است."
یک قدری ما باید شبیه پیغمبر بشویم تا شفاعت او بیاید. باید یک قدری شبیه پیغمبر بشویم تا زیارت با معرفت هم بیاید. باید یک قدری شبیه پیغمبر بشویم تا عنایت بیاید. اصلا پیغمبر، عاشق حسن خلق است. خیلی دوست دارد. در جنگ یمن، خاندان حاتم طائی را که گرفتند و اسیر نمودند و به محضر پیغمبر بردند. وقتی به پیغمبر عرض کردند: این دختر و این پسر از خاندان حاتم طائی هستند پیغمبر فرمود: این دو را آزاد کنید. گفتند: یا باید جزیه بدهند و یا اسلام بیاورند. فرمود: این‌ها را آزاد کنید. اصلا نمی‌خواهد اسلام بیاورند و یا پول بدهند. عرض شد: چرا؟ فرمود: این‌ها خاندان سخاوت هستند. یعنی اینکه پیامبر سخاوت را دوست دارد اگر چه که شخص، اهل ایمان نباشد. وقتی به پسر و دختر حاتم طائی گفتند رسول الله شما را به این دلیل آزاد کرده است، گفتند: ما اسلام می‌آوریم. چگونه اسلامی را آوردند؟ این‌ها شدند از فدویان امیرالمؤمنین در سقیفه. این‌ها خاندانی شدند که پدر و پسر، پای امیرالمؤمنین ایستادند و پای فرزندان امیرالمؤمنین هم ایستادند.
امام باقر (ع) می‌فرماید: "إِنَّ أَكْمَلَ الْمُؤْمِنِينَ إِيمَاناً أَحْسَنُهُمْ خُلُقاً؛ کامل‌ترین اهل ایمان در ایمان، خوش‌خلق‌ترین شما است."
دهمین ویژگی حسن خلق این است که در عرض اعمال به خداوند بعد از واجبات، محبوب‌ترین اعمال است. "قَالَ الصَّادِقُ عَلَیهِ السَّلَامُ: مَا يَقْدَمُ الْمُؤْمِنُ عَلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ بِعَمَلٍ بَعْدَ الْفَرَائِضِ أَحَبَّ إِلَى اللَّهِ تَعَالَى مِنْ أَنْ يَسَعَ النَّاسَ بِخُلُقِهِ؛ امام صادق (ع) می فرماید: مؤمن هیچ عملی را پس از انجام واجبات، نزد خداوند مقدّم نمی دارد، که به اندازه خوش خلقی با مردم نزد خدای متعال محبوب باشد" یعنی مومن بعد از انجام واجبات مانند روزه و نماز و حج و خمس و ... آن چیزی که به خدا عرض می‌شود و خدا آن را بسیار دوست دارد اخلاق خوش است. خدا دنبال اخلاق خوش من و تو است. بنابراین اول واجبات است و بعد از آن حسن خلق است و بعد از مستحبات است. نباید توقف در واجبات داشته باشیم.
حسن خلق در روز قیامت، درجات انسان را بالا می‌برد. انسان در روز قیامت اگر بخواهد به درجات بالاتر برود به او می‌گویند یک چیزی به ما نشان بده که ارزش داشته باشد. در آنجا یا باید قرآن بخواند و یا اگر قرآن نمی‌داند باید عمل داشته باشد. "قَالَ الصَّادِقُ عَلَیهِ السَّلَامُ: إِنَّ العَبدَ لَیَبلُغُ بِحُسنِ خُلقِه عَظیمَ دَرَجَاتِ الآَخِرَةِ وَ شَرَفَ المَنَازِلِ وَ إِنَّهُ لَضَعیفُ العِبَادَةِ؛ امام صادق (ع) فرمودند: بنده به سبب حسن خلقش به درجات بزرگ آخرت و مرتبه های شریف می رسد و حال آن که از نظر عبادت و بندگی ضعیف بوده است" یعنی آدمیزاد در روز قیامت، بیشترین درجات و قرب به حضرت حق را با حسن خلق پیدا می‌کند اگر چه که اعمالش کم باشد. بیشتر از هفده رکعت نماز نخوانده است و در طول عمرش، یک بار هم زیارت عاشورا نخوانده است و اصلا نمی‌داند که نماز شب چند رکعت است ولی با حسن خلقش پیش رفته است. حسن خلق است که شما را در کنار واجبات جلو می‌برد.
حسن خلق انسان را به درجه عابدان می‌رساند. رسول گرامی فرموده است: "مَنْ حَسَّنَ خُلُقَهُ بَلَّغَهُ اللَّهُ دَرَجَةَ الصَّائِمِ الْقَائِمِ کسی که حسن خلق داشته باشد خدا ثواب روزه‌دار شب‌زنده‌دار را به او می‌دهد" ولی کسی که روزه‌دار و شب‌زنده‌دار است ولی حسن خلق ندارد ثواب حسن خلق را به او نمی‌دهند. انسان با حسن خلق، ثواب را می‌گیرد. ولی با روزه نمی‌تواند ثواب حسن خلق را بگیرد.
تعریف حسن خلق: حسن خلق، مجموعه صفات و رفتارهای مثبتی است که در تعامل با انسان‌ها باید رعایت بشود. یعنی با زن و فرزند و زیردست و رئیس و کارگر و مغازه‌دار و صاحب منصب و هر کس دیگری. این-ها در تعامل اجتماعی کارکرد دارد. به مجموعه این صفات می‌گویند حسن خلق که چندان زیاد هم نیست. آن مجموعه‌ای را که باید به کار ببرید حسن خلق می‌نامند. یک قاعده باید رعایت شود تحت عنوان «قاعده زرین». دانشمندان اخلاق اسم این مجموعه را زرین گذاشته‌اند. حضرت عیسی علیه السلام می‌فرماید: این قاعده، عصاره همه کتب آسمانی است. یعنی حسن خلق، عصاره همه کتب آسمانی است.